
Werknemers en vakbeweging in de oorlogsjaren
80 jaar bevrijding: een terugblik
In mei 2025 vieren we 80 jaar bevrijding van Nederland. Helemaal kloppen doet dat niet: voor het Zuiden van het land was de bevrijding al in de herfst van 1944 een feit.
Maar iedereen weet dat tussen het een en het ander de hongerwinter ontberingen, dood en ellende veroorzaakte in het nog niet-bevrijde deel. En de laatste staking in oorlogstijd: de april-mei staking.
In dit artikel een overzicht van enkele teksten die op vakbondshistorie.nl zijn verschenen over arbeiders- en vakbeweging in de Tweede Wereldoorlog.
Jan Verhagen
April 2025
In de voorbije jaren verschenen op vakbondshistorie.nl heel wat artikelen over de ‘Vakbeweging in de oorlog’, waaraan onder meer VHV-bestuurslid en CNV-er Willem Jelle Berg medewerking verleende. Een selectie:
- Sjaak van der Velden – “De vrijwel vergeten staking van 1943”:
Tijdens de oorlog hebben arbeiders niet heel vaak gestaakt. Dat was te gevaarlijk. De bezetter had al enkele dagen na de overgave door de Nederlandse regering een verbod op stakingen uitgevaardigd en de meeste mensen hielden zich daaraan. Weliswaar zijn er enkele voorbeelden bekend van kleinere acties die nauwelijks tot repressie leidden, maar na de Februaristaking van 1941 was dat vrijwel afgelopen. Duidelijk was dat de Nazi’s evenals in eigen land iedere staking met grof geweld zouden neerslaan. - Dick Boer – “Het eigen gezicht van Twente”:
De regio Twente, met een goed ontwikkelde metaal- en textielnijverheid, werd verrast door de Duitse inval. Het duurde maar kort voordat de ernst van de zaak bij de vakbondsbestuurders binnenkwam. Duitsland was voor veel Twentse werknemers altijd al dichtbij. Zelfs na de inval bleven veel Tukkers dan ook gewoon in Duitsland werken. Binnen de regio zelf rechtten de vakbondsbestuurders, nadat de bezetter zijn ware gezicht had laten zien, hun rug en betaalden daar uiteindelijk ook een dure prijs voor. Tot de grote verzetsacties behoorde de staking van mei 1943 die door de bezetters hard de kop werd ingedrukt. - Willem Jelle Berg – “Welke keuzes moet je maken?”:
Lidmaatschap van de NSB en het CNV was niet verenigbaar. De nazi-ideologie stond in de zienswijze van het Vakverbond haaks op de christelijk-sociale leer. Leden van de NSB werden geroyeerd. Dit leidde nog tot vrees dat dit veel leden zou kosten, maar het bleken er uiteindelijk maar 73 te zijn. Overigens dat was geen alleenrecht van het CNV. Ook het NVV en de radicalere vakbonden wezen de NSB af en deden veel aan opvang van Duitse intellectuelen en vakbondsleiders. - Henk Grooters – “Bonden in Twente reageren anders dan landelijk”:
Al voor de oorlog was in Twente merkbaar dat het fascisme werd verafschuwd, zowel bij het NVV als bij de christelijke bonden. Je kon geen lid van een bond in Twente zijn als je NSB’er was. - Piet Hazenbosch – “De Banier opnieuw geheven: Heroprichting CNV na bevrijding van zuidelijk Nederland”:
Op 25 juli 1941 besluit het CNV-bestuur de vereniging op te heffen. De Duitse bezetter wil de christelijke vakbeweging dwingen om onderdeel van één algemene vakcentrale te worden. Maar de bestuurders kiezen voor opheffing boven het opgeven van de christelijke beginselen. De leden verlaten massaal hun bonden, de bezoldigde bestuurders nemen ontslag. Maar ondanks dat blijven bestuurders elkaar in het verborgene ontmoeten in de Binnen Contactgroep. Daar wordt nagedacht over wat er na de oorlog moet gebeuren in Nederland, van daaruit worden contacten onderhouden met bestuurders van andere vakcentrales en met werkgevers. - Ieder jaar is ook de VHV aanwezig bij de herdenking van de februaristaking van 1941. Ieder jaar verschijnt er ook een artikel op de website. In dit overzicht het recentelijk – 2025 – verschenen artikel van Jeroen Sprenger:
Jeroen Sprenger – “De Februaristaking in perspectief van Joods verzet”:
Wereldwijd is de Februaristaking van 25 februari 1941 bekend als eerste uiting van verzet tegen de bezettende macht van Hitler-Duitsland en van solidariteit met de Joodse bevolking. Het aandeel van Joden zelf blijft onderbelicht. De historicus Ben Braber, die menig studie aan het verzet van Joden heeft gewijd, heeft op 11 februari bij de presentatie van zijn jongste werk de Joodse betrokkenheid nader uitgewerkt. Met de titel “Omdat ik geen lam voor de wolven wil zijn” weerlegt hij opnieuw de hardnekkige mythe over de houding van Joden tegen bezetting en onderdrukking. Tevens geeft hij een nadere inkleuring van hun betrokkenheid bij de Februaristaking en hun rol in de CPN. - In 2010 publiceerde de VHV een artikel over een zwarte bladzijde uit de geschiedenis van vakbeweging en oorlog: de halfslachtige houding van het NVV en de ‘kaping’ door de bezetter en de NSB in de persoon van Henk Woudenberg.
- En tot slot een verwijzing naar de lancering in 2009 van de website ‘vakbeweging in de oorlog’. Het is overigens juist in dit gedenkjaar 2025 meer dan betreurenswaardig dat de specifiek aan dit onderwerp gewijde website, na enige tijd zo goed als volledig onbereikbaar te zijn geweest, nu slechts ten dele weer ‘in de lucht’ is. Hopelijk wordt dit met spoed gecorrigeerd door de technische beheerorganisatie (IISG?).
