Het geheugen van de vakbeweging
Onder grote belangstelling van een trouwe schare VHV-donateurs heeft op 24 oktober 2009 in Amsterdam bij het IISG de feestelijke lancering van de website Vakbeweging in de oorlog plaatsgevonden. De lancering is verricht door Agnes Jongerius, de machtigste vrouw van Nederland, voorzitter van het FNV, maar ook een academisch geschoold historica. De geschiedenis van de vakbeweging tijdens de Tweede Wereldoorlog is getekend in zwart, wit en veel grijze vlekken. Wat de geschiedenis van de vakbeweging in de Tweede Wereldoorlog nodig heeft, is kleur. Voor het aanbrengen van die kleur is de website Vakbeweging in de Oorlog bedoeld.
Agnes Jongerius lanceert de website Vakbeweging in de Oorlog, 24 oktober 2009
De website
De overzichtelijke en mooi vormgegeven website bevat vier onderdelen. Wat zou jij doen? Dit onderdeel confronteert je met de dilemma’s waarvoor de leiding en leden van de vakbeweging zich tijdens de oorlog zagen gesteld. Een voorbeeld: 16 juli 1940: NSB’er H.J. Woudenberg wordt benoemd tot commissaris van de grootste Nederlandse vakcentrale, het socialistische NVV. Met deze overname is een belangrijke stap gezet in de richting van een nationaal-socialistische arbeidsorganisatie. Wat doe je? Stoppen met het vakbondswerk betekent een einde aan een moeizaam opgebouwde organisatie. Bovendien lijkt het mee te vallen met de bezetting. Werk je door?
Het deel ‘Geschiedenis’ bevat veel informatie over vakcentrales, vakbonden, bestuurders en leden voor, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog. Het deel ‘Collecties’ geeft een overzicht van bewaard gebleven materiaal over de Tweede Wereldoorlog en dat wordt beheerd door diverse instellingen zoals het IISG, KDC, HDC en de Beeldbank WO2. Hierbij gaat het niet alleen om teksten en documenten, maar ook om afbeeldingen en audiomateriaal. Het vierde deel, ‘Mijn vakbeweging’, biedt raadplegers van de site de mogelijkheid om zelf informatie in de vorm van documenten en verhalen aan de website toe te voegen of op de inhoud van de website reageren.
Vakbeweging in de Oorlog is een gemeenschappelijk website-project van de VHV en het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG). Het project is gefinancierd door het Programma Erfgoed van de Oorlog (VWS). Moira van Dijk en Eric de Ruijter voeren het onderzoek uit en maken de website. De projectleiding is in handen van Lex Heerma van Voss.Piet Hazenbosch, Loek Geradts, Jaap van der Linden, Christiaan Ruppert, Jeroen Sprenger, Sjaak van der Velden, Paul Werkman zitten in de projectbegeleiding.
Agnes Jongerius
Agnes Jongerius erkent dat ook voor haar – ondanks alle hierboven genoemde hoedanigheden – de vakbeweging tijdens de Duitse bezetting nog veel blinde vlekken kent. Juist als historica benadrukt zij het belang van het opsporen en veilig stellen van informatiebronnen die ons meer over de Tweede Wereldoorlog kunnen vertellen: archieven, foto’s, persoonlijke verhalen. “Vragen stellen is één ding. Om die te kunnen beantwoorden, om het beeld dat wij nu hebben van deze beladen periode uit onze geschiedenis, te kunnen aanvullen, bijstellen en verhelderen, daar zijn meer bronnen voor nodig.”
Hoe rijker de bronnen, des te beter kan een genuanceerd, kleurrijk beeld van de Tweede Wereldoorlog worden geschetst. Hierdoor worden we bovendien in staat gesteld om betere en meer gefundeerde antwoorden te geven op vragen als: voor welke dilemma’s en problemen zagen de leden en leidingen, zowel op landelijk als regionaal en plaatselijk niveau, zich tijdens de oorlog gesteld? Welke keuzen hebben ze gemaakt? Hebben ze de goede keuze gemaakt? Hadden ze wel een keus? Jongerius waarschuwt niet te snel te oordelen en voorzichtig te zijn met het oordelen achteraf: “Kennis van de geschiedenis wordt altijd gekleurd door interpretatie. We kijken naar het verleden door een beslagen bril, beslagen met emoties en wijsheid of de waan van de dag”. Zij is ervan overtuigd dat gefundeerde kennis van de geschiedenis ons kan helpen bij het zoeken naar antwoorden op actuele vraagstukken en dat positieve voorbeelden uit het verleden ook een bron van inspiratie kunnen zijn bij ons handelen nu.
Spagaat en trauma’s
Voorafgaande aan de lancering schetst gastheer namens het IISG en projectleider Lex Heerma van Voss de achtergronden van het gemeenschappelijke IISG-VHV-project. Jeroen Sprenger verzorgt een inleiding over het NVV tijdens de bezetting met de titel ‘In spagaat. Tussen aanpassing en verzet’. Sprenger bepleit een minder door emoties bepaald beeld van de vakbeweging in de oorlog, die van het NVV in het bijzonder. Sprenger: “Het is ongetwijfeld zo dat het NVV van de vakcentrales het meest gebutst uit de Tweede Wereldoorlog is gekomen. Gebutst van buiten en gebutst van binnen. Slachtoffer van de eigen beeldvorming”. Paul Werkman behandelt aan de hand van de trauma’s van Marinus Ruppert de confessionele vakbeweging tijdens de bezetting. Werkman komt tot de conclusie dat religie en kerksheid belangrijke factoren waren bij de keuzes die tijdens de bezetting moesten worden gemaakt. Maar ook dat deze geen garanties boden voor ‘zuiver’ gedrag.
Ooggetuigen
De Tweede Oorlog is in 2010 65 jaar geleden beëindigd. Er zijn steeds minder mensen die de oorlog hebben beleefd. Een van de aanwezigen bij de lancering van de website is de 86-jarige Henk van der Pols. Hij weet zich nog goed te herinneren dat er grote commotie ontstond na het vroegtijdig overlijden van zijn vader in 1942. Het gerucht ging namelijk dat Woudenberg de begrafenis zou komen bijwonen. En Woudenberg kwam inderdaad naar de begrafenis. Maar gelukkig was het de ‘goede Woudenberg’, Kees Woudenberg in plaats van zijn broer, de foute H.J. Woudenberg, de leider van het Nationale Arbeidsfront. Van der Pols herinnert zich bovendien dat het zangkoor Tot steun in de strijd, waarvan zijn vader jarenlang lid was, bij de begrafenis de Internationale zong. Servaas van Bijsterveld, eveneens ooggetuige, herinnerde zich nog goed de 25 juli 1941, de dag waarop de confessionele bonden door de Duitse bezetter werden opgeheven, en de dagen daarna. Zijn vader, lid van de katholieke bond Hotel geëmployeerden Sint Antonius, kreeg bezoek van een in zijn ogen autoritaire NVV’er die hem overdonderde met de mededeling ‘we komen de zaak overnemen’. Lessen die Van Bijsterveld uit de oorlog heeft getrokken zijn onder meer dat niet ten koste van alles (eenheid in de vakbeweging) samen met de duvel en zijn ouwe moer (de Duitse bezetter) moet worden samengewerkt. En, een ander les, dat uit de ellende van de oorlog ook goede dingen zijn voortgekomen zoals de Stichting van de Arbeid.
De website biedt een schat aan informatie maar nodigt mensen tegelijkertijd ook van harte uit om de website te verrijken met documenten, met archieven, met foto’s, pamfletten, brochures, met persoonlijke verhalen over eigen ervaringen, de verhalen over ouders, over familieleden, over (vakbonds-)collega’s. Alleen op deze manier kan bereikt worden dat de geschiedenis van de vakbeweging in oorlogstijd meer kleur krijgt, meer inhoud, meer nuancering.
Jacques van Gerwen
Eerder gepubliceerd in de VHV Nieuwsbrief, december 2009