Dwarsliggers in Appelscha, opstand in Katwijk, apotheken dicht

Als vrouwen staken

De prachtige zaal van het Debatpodium Arminius in Rotterdam loopt op 16 mei 2025 vol met belangstellenden voor de bijeenkomst over stakingen door vrouwen.^* Het is de derde bijeenkomst over vakbondsvrouwen die de Vrienden van de Historie van de Vakbeweging (VHV) organiseert.¹ Deze keer nu eens niet in De Burcht in Amsterdam. Rotterdam viert het Jaar van de Vrouw en het onderwerp – vrouwen die staken – sluit hier perfect bij aan. Voor de nieuwe VHV-voorzitter Agnes Jongerius is dit de eerste Vriendenbijeenkomst. Ook toepasselijk.

De sfeer is levendig en betrokken. Getuigen van stakingen in het verleden delen hun ervaringen. Jonge kaderleden en vakbondsbestuurders die recent stakingen organiseerden, vertellen hoe het nu gaat. Is er veel veranderd? Is het nu gemakkelijker? Allen hopen op wijze lessen en inspiratie. Die komen er. Aan de hand van drie stakingen en acties van vrouwen voor de verbetering van de arbeidsvoorwaarden van vrouwen komen de volgende thema’s aan de orde: waar staakten ze voor? Staken vereist moed en doorzettingsvermogen. Hoe zat het met de solidariteit? Hebben ze gewonnen? Het zijn herkenbare thema’s van vroeger en voor nu.

Bijzonder

Stakende vrouwen zijn bijzonder, maar toch ook weer niet zo zeldzaam dat de vakbondsgeschiedenis er geen sterke voorbeelden van kent. Floor van Gelder, vakbondshistorica, is gespecialiseerd in de geschiedenis van vakbondsvrouwen. Als lid van het VHV-bestuur was ze de motor achter de aandacht hiervoor. Ze trapt de bijeenkomst af met een overzicht van belangrijke stakingen van vrouwen. Haar collega Sjaak van der Velden, bij uitstek de meest deskundige op het gebied van stakingen in Nederland, vond er 500. Dat is 4%. Floor beschrijft in haar inleiding een tiental stakingen die eruit springen. Ze noemt de namen van vrouwen die de leiding namen, Jo Zwijnenberg, Ali Tolhuis, Martha Nap en Jantje Nuismer, en vele anderen, om hun bijdrage uit de vergetelheid te halen. Lees haar artikel en zie de moed, het doorzettingsvermogen en de creativiteit van deze vrouwen.

Dwarsliggers in Appelscha

De oudste staking van vrouwen die op het podium wordt uitgelicht, is de staking van veenarbeidsters in Appelscha. Marianne Kootstra haalt met trots herinneringen op aan haar ‘stoere’ overgrootmoeder Baukje Pool, ‘een dwarsligger, een durfal en een doorzetster’. ² Twintig jaar was zij, toen ze in 1890 met 200 andere veenarbeidsters staakte om hetzelfde loon te krijgen als de mannen: van 30 cent naar 45 cent per dag. Het was een roerige tijd. De vrouwen uit de gegoede kringen streden voor vrouwenkiesrecht, arbeid en scholing, maar het was voor het eerst dat arbeidersvrouwen gelijk loon voor gelijk werk eisten en een eigen vakbond oprichtten: de ‘Vooruit’.

Opstand in Katwijk

De tweede opmerkelijke staking die op de bijeenkomst wordt toegelicht, vond een eeuw later plaats, in 1990 in het conservatieve Katwijk. Daar staakten de vrouwen van de avondploeg bij visverwerker Ouwehand. ³ Zij wilden, net als de dagploeg, onder de cao vallen. Het was een van de eerste stakingen tegen flexwerk. Peter de Groot, Martha de Haas en Kitty Roozemond, waren er destijds als bestuurders van de FNV Dienstenbond direct bij betrokken.

Apotheken dicht

Als derde werden de acties van apothekersassistenten voor het voetlicht gebracht met Tineke de Rijk als gespreksleider. Aan de recente grote staking van apotheekmedewerkers gingen enkele decennia van acties van ‘de assistenten’, zoals ze zelf zeggen, vooraf. Bea van der Linden vertelt hoe zij 50 jaar geleden als kaderlid aan de cao-tafel onderhandelde over betere na- en bijscholing, en opkwam voor de veiligheid van apothekersassistentes bij het gebruik van gevaarlijke stoffen. “Maar onze allergrootste actie… was de bijeenkomst in De Flint in Amersfoort, in 1989, onder het motto: Ons recept is beter.” Daar waren 700 assistentes naar toegekomen, dat was maar liefst 10 % van het totaal.

De stakende apothekersassistentes van nu voerden tussen april 2024 en maart 2025 actie voor een forse salarisverhoging om hun achterstand in betaling weg te werken. De werkgevers reageerden aanvankelijk nergens op en de rechter verbood een staking rond Kerstmis. Pas na een grote landelijke staking in januari 2025 wonnen ze: ze krijgen er 20% bij in 2025/26. De onderhandelingen over de punten en komma’s van het akkoord zijn nog maar net afgerond en aan het verslag van vakbondsbestuurder Lisa Viktorsson en kaderlid Angelique Damsteeg hoor je dat ze er nog middenin zitten.

BeeUnited

In de zaal zit Linda Vermeulen, vakbondsbestuurder bij de Bijenkorf, die met de vrouwen van BeeUnited FNV jarenlang actie heeft gevoerd, en heeft gestaakt voor een goede CAO. De medewerkers van de Bijenkorf gingen pas akkoord toen ook degenen die op het minimumloon zaten, erop vooruitgingen. Dat is gelukt, met 13% en voor sommigen zelfs 28%. Ook die overwinning is nog heel vers, pas een paar dagen oud.

Gelijk loon voor gelijk werk

Staken vrouwen nu voor andere zaken dan ruim 100 jaar geleden? Het gaat altijd om loon, weet Floor van Gelder: ”Het merendeel van de vrouwenstakingen ging over primaire arbeidsvoorwaarden: tegen loonsverlaging, vóór loonsverhoging, voor uitbetaling van gewerkte uren en een paar keer was de eis: gelijk loon voor gelijk werk”.

Dat was al zo in 1890 toen de veenarbeidsters in Appelscha staakten. Marianne Kootstra wees er al op hoe vooruitstrevend hun eis van gelijk loon voor gelijk werk in die tijd was. Het gold ook voor de vrouwen van Ouwehand, die de voordelen en de zekerheid van de cao wilden, in plaats van een arbeidscontract via een uitzendbureau. En voor de apothekersassistenten die eind 80’er jaren niet langer onder de trendvolgersregeling wilden vallen, waardoor ze het lagere loon van ambtenaren kregen, terwijl zoals Bea van der Linden zegt: “wij zagen dat er in de apotheek nog best goed verdiend werd”. Van de ouderwetse gedachte uit eerdere decennia, dat het salaris van de assistentes een extraatje was waarvan ze toch niet hoefden te leven, waren ze toen gelukkig al af. Hoewel… Angelique Damsteeg noemt als een van haar motieven om te gaan staken, dat ze van een collega hoorde: “als ik kostwinner was zou ik dit werk niet kunnen blijven doen, daarvoor is het salaris te laag”. Herkenning was er bij de huidige en de vorige generatie assistentes over het dagelijkse onbetaalde ‘in- en afhaalkwartiertje voor en na sluitingstijd’, dat ook zomaar twee keer een half uur kan worden.

Veiligheid op het werk

Soms, hoe vaak weten we eigenlijk niet, gaat het ook expliciet over veiligheid en intimidatie. Floor noemt, dat al bij de eerste staking van fabrieksarbeidsters in 1890, de vrouwen opmerkten dat ze na afloop ‘minder uitgevloekt werden’. In Katwijk bij Ouwehand ging het ook om de ‘sfeer’, de schending van de privacy door de controle op toiletbezoek, en intimidatie van vakbondsleden. De apothekersassistenten voerden in de zeventiger jaren al actie tegen het gebrek aan bescherming tegen gevaarlijke en giftige stoffen. Ook de klanten vormden soms een bedreiging, met name als de vrouwen ’s avonds alleen in de apotheek stonden. Dankzij het aandringen van de assistentes zelf, vertelt Bea van der Linden, hebben apotheken nu bij de ingang een ‘sluis’.

De aandacht voor de veiligheid, ook specifiek van vrouwen op de werkvloer, is toegenomen. Of dat bij huidige stakingen meer een rol speelt dan vroeger kwam – nog – niet aan de orde.

Leiderschap en doorzettingsvermogen

Vrouwen hebben ook gemengde stakingen geleid, ook vroeger al. En stakingen in sectoren, waar de meerderheid van werknemers uit vrouwen bestaat, de textiel, winkels, en bij flexwerk. Floor van Gelder noemt hun namen. Maar bij vrouwenstakingen zijn het de vrouwen zelf die het initiatief en de leiding nemen. In Appelscha besloten de vrouwen om de dreiging van de werkgevers met militairen, met stakingsbrekers en met het ontslag van hun mannen, te trotseren en door te gaan “desnoods tot de dood erop volgt”, las Marianne Kootstra in de notulen van hun bond. Ze moesten de staking na drie weken opgeven, maar Marianne geeft ons de les van haar overgrootmoeder Baukje mee: “Laat je hoofd niet hangen als je verliest, maar maak je klaar voor de volgende actie”. En fier schaatste zij even later met de andere veenarbeidsters met rode vlaggen bij de villa’s van de veenbazen langs.
Peter de Groot, in 1990 bestuurder bij de Dienstenbond FNV, vertelt hoe de bond al eerder met de leden bij Ouwehand in Katwijk had geprobeerd iets aan de flexibele contracten van de avondploeg te doen. Een klacht bij de discriminatie-commissie was afgewezen. Maar het waren de vrouwen in Katwijk zelf die besloten dat de tijd rijp was om te gaan staken. Ze organiseerden alles zelf, vertelt Martha de Haas: “je hoefde het alleen te faciliteren. Ze deden het zelf, het organiseren, de publiciteit, ze trokken naar de VARA-studio, tot en met het schrijven van de liedjes, het was het hun initiatief. Er was een heel goede sfeer onderling”.

Kaderleden

Uit de getuigenissen over de stakingen komt het grote belang van vrouwelijke kaderleden naar voren. Zij zijn deel van de werkvloer, ze kunnen hun collega’s motiveren om in beweging te komen, zij ervaren de problemen waarvoor wordt gestaakt ook zelf, en kunnen het vaak erg goed verwoorden. Zoals Dicky Monster, die als woordvoerster van de staaksters bij Ouwehand optrad. Zij haalde zelfs het NOS-laat journaal van 1 maart 1990.
De apothekersassistenten werden in de 70’er en 80’er jaren als werknemers niet erg serieus genomen, omdat ze geen kostwinner zouden zijn. Bea van der Linden, die in die tijd als kaderlid aanwezig was bij de cao-onderhandelingen, zegt achteraf: “Gelukkig waren er toch een aantal vrouwen onder de vakbondsleden die dat anders zagen en die hun nek uitstaken.” Assistentes staakten destijds niet, maar de actieve vrouwen hebben zo veel mogelijk van zich laten horen. Bea is blij dat staken nu wel kan.

Angelique Damsteeg nam als FNV-kaderlid het voortouw bij de recente stakingen in de apotheken. Haar uitgangspunt is: “Niet klagen maar doen. Als je iets veranderd wilt hebben, moet je daar zelf aan bijdragen”. Ze noemt het een verrijking van haar werk dat ze haar collega’s bewust kan maken van hun rechten.

Solidariteit

Om een staking te winnen helpt solidariteit, op de eerste plaats van de mannen in de directe omgeving, thuis en op de werkvloer. In Appelscha sloten de mannen zich na een dag bij de staking van de veenarbeidsters aan. Naast 200 vrouwen staakten ook 400 mannen. Dat was hun reactie op het dreigement van de werkgever met ontslag. Domela Nieuwenhuis kwam hen toespreken en namens de Sociaal Democratische Bond zijn steun betuigen. Ook in Katwijk kregen de vrouwen de steun aan de keukentafel èn van de Dienstenbond FNV. De FNV-leden uit de dagploeg waren solidair, maar meestaken deden ze niet. Peter de Groot, die destijds namens de Dienstenbond de staking mee organiseerde, zegt daar nu over: “het werd toch als een aangelegenheid van de vrouwen gezien.” Het CNV had de meeste leden in de dagploeg van Ouwehand. Zij steunden de staking niet, al waren ze het wel eens met de eisen en legden ze de staaksters niets in de weg.
Ook de apothekersassistenten kregen vijfendertig jaar geleden bij hun acties steun van de Dienstenbond FNV. Karin Adelmund en Lodewijk de Waal spraken in 1989 op hun grote bijeenkomst in Amersfoort. Bij de stakingen in de apotheken van het afgelopen jaar trokken FNV en CNV samen op. Angelique Damsteeg heeft veel steun ervaren van Ralph Smeets, bestuurder bij de FNV. Hij steunde hen in de strijd tegen de achterstand in betaling. “Doe het samen”, adviseert Bea. “Samen sterk” zegt Angelique.

Winnen

Er worden ook stakingen verloren, bitter verloren. Zo, dat het jaren later nog pijn doet, zoals bij de textielstaking in Twente in 1931/32 die 4 maanden duurde en waarna 4000 arbeiders werden ontslagen, zoals Floor van Gelder beschrijft in haar inleiding. Maar de meeste stakingen worden gewonnen, al is dat niet altijd meteen met een directe inwilliging van de eisen. Vaak wordt de verandering pas na een tijdje zichtbaar. Onderhandelingen met de werkgever zijn niet eenmalig, ze komen volgend jaar weer terug. Doorzetten, zoals Baukje Pool in 1890 al adviseerde, loont meestal. De veenarbeidsters kregen er niet meteen loon bij, maar pas in 1891, al was het maar de helft van wat ze hadden gevraagd.

In Katwijk kwamen de vrouwen van de avondploeg na een week staken onder de CAO. Tijd voor een feestje! Hun winst reikte verder dan alleen tot bij hun fabriek. Het was in feite een staking tegen flexibel werk en voor zekerheid. Hun staking heeft bijgedragen aan een betere wettelijke regeling Flex en Zekerheid, in 1999.

In 1975 werd in Nederland de Wet Gelijk Loon voor Vrouwen en Mannen aangenomen. Een Europese richtlijn verplichtte Nederland daartoe, maar de stakingen van vrouwen in de loop van de geschiedenis voor een beter en (meer) gelijk loon, hebben zeker aan het draagvlak daarvoor bijgedragen. Floor van Gelder noemt de staking bij Optilon in 1973. Hoewel de eis van de vrouwen niet werd ingewilligd, werd gelijke beloning twee jaar later wettelijk verplicht.

Afbouwen

“Een staking is nooit alleen maar een feestje”, weet men uit ervaring. Het vereist veel inzet en de druk kan groot zijn. Met het einde van de staking zijn niet altijd de problemen met de werkgever voorbij. Het is belangrijk om de staking goed af te bouwen en om de stakingsleiders te beschermen tegen represailles. “Je moet het goed bespreken en zorgen dat de baas zich rustig houdt”, is de les die uit de zaal klinkt. Dicky Monster werd na de staking bij Ouwehand in Katwijk ontslagen omdat ze zich in de publiciteit negatief had uitgelaten over Ouwehand en de producten daarvan. Het lukte de Dienstenbond niet het ontslag ongedaan te maken en Dicky voelde zich in de steek gelaten. Kitty Roozemond wijst erop dat de Dienstenbond destijds een lage organisatiegraad had en nog weinig ervaring met stakingen.
Het bewustzijn over het belang van goede ‘nazorg’ na een staking is zeker verbeterd. Lisa Viktorsson en Angelique Damsteeg zijn zich daar terdege van bewust. En ook Linda Vermeulen realiseert zich dat voor actieve vrouwen de stakingsacties ingrijpend kunnen zijn. Deze veranderingen pakken overigens voor de vrouwen ook vaak heel positief uit.

Respect

Toen de schoonmakers (meest vrouwen) in 2010 gingen staken voor betere arbeidsvoorwaarden vroegen ze ook expliciet om respect. Deze eis zat, soms meer impliciet, onder vrijwel alle acties en stakingen van vrouwen. Uit de bijdragen op het podium en de discussie vanuit de zaal blijkt dat altijd meespeelde dat het salaris ‘niet eerlijk’ was, minder dan dat van anderen die hetzelfde werk deden: de mannen, de middagploeg, de assistenten in de ziekenhuizen. Daaronder zat het gevoel dat hun werk minder waard was, dat zij als vrouwelijke werknemers als minder waard werden gezien, omdat ze geen kostwinner waren, of ‘maar’ parttime werkten of omdat hun werk werd ondergewaardeerd. Van vrouwen werd eerder verwacht dat ze dit wel zouden accepteren. Wanneer vrouwen gingen staken, doorbraken ze dit patroon. Dat vereiste moed, maar leidde ook tot meer zelfvertrouwen.

Peter de Groot denkt dat de vrouwen die meededen zeker een persoonlijke groei doormaakten, al was het “niet zo dat de socialistische vlam ging branden”. Uit de zaal komen voorbeelden van de FNV Voedingsbond waar wel sprake was van een grotere saamhorigheid en een langdurigere actiebereidheid na een staking. De apothekersassistenten leerden voor zichzelf opkomen en vroegen respect voor hun werk en voor zichzelf. Na een jaar waarin de acties langzaam werden uitgebreid en steeds meer vrouwen mee gingen doen, kon niemand meer om hen heen. Angelique Damsteeg zag hun zelfvertrouwen groeien.

Tot slot

De inspirerende VHV-bijeenkomst op 16 mei 2025 laat zien hoe vrouwen al anderhalve eeuw hebben gestaakt. En hoe zij daarmee hun eigen arbeidsvoorwaarden en arbeidsomstandigheden, en die van andere vrouwen, stap voor stap hebben verbeterd. Al zijn sommige zaken nog steeds niet genoeg veranderd.
Aan het slot van de bijeenkomst bedankt Agnes Jongerius Floor van Gelder, die na 12 jaar afscheid neemt van het VHV-bestuur. Gelukkig blijft zij actief in de redactie van vakbondshistorie.nl en zal ze ongetwijfeld aandacht blijven vragen voor de moedige vakbondsvrouwen uit het verleden.

Annie van Wezel
26 Juni 2025

^* Foto’s Els Hoogerhuis
¹ Eerdere bijeenkomsten gingen over vakbondsvrouwenwerk, en over discriminatie en achterstelling.
² Marianne Kootstra, Dwarsliggers in Appelscha. Over veenstakers, armoede, dienstweigeraars en sociale verheffing. Leeuwarden, 2023.
³ Sjaak van der Velden, De Katwijkse staking van visverwerksters bij Ouwehand in 1990 – Stichting VHV