Herinneringen van Kees Marges – 30

De graansector: aankondigingen van reorganisaties en ontslagen

In de jaren 80 vertrok een aantal bestuurders van de Vervoersbond FNV (of voorgangers), die werkzaam waren voor de leden in het Rotterdamse deel van de bulksector (granen, kolen en ertsen). Redenen waren pensioen, ander werk binnen of buiten de bond, verhuizing of overlijden, zodat er nieuwe bestuurders moesten worden ingewerkt. Dat leidde er toe dat ik in de jaren 80 ook ‘tijdelijk’ bij de ontwikkelingen in de graansector en met name bij de GEM werd betrokken. Daarom heb ik, net als aan het stukgoed, ook veel herinneringen aan de graansector, met name aan de GEM. Daarnaast bleef ik ook betrokken bij de gevolgen van de containerisatie voor het stukgoed en de ECT, onderdeel van mijn takenpakket toen ik begon in de bedrijfsgroep havens. Dat bijspringen in de regio waar nodig, deed trouwens ook Ger Ros, toen hij nog voorzitter was van de bedrijfsgroep havens.

GEM naar de Botlek

Op 1 juli 1967 opende de GEM, toen nog alleen in de Maashaven gevestigd, een terminal met silo in de Botlek. Aanleiding was de enorm gestegen vraag naar overslagcapaciteit en de noodzaak voor meer diepgang voor schepen met graan. Toen er minder vervoerscapaciteit voor olie nodig was werden veel olietankers omgebouwd tot graantankers of graanbulkschepen.

Graan is de gebruikte verzamelnaam voor tarwe, mais, kanariezaad, tapioca (veevoeder), citrus-pulp, kokosschilfers en sojaschroot. De GEM behoorde wat onze vakbondsstructuur betreft tot de droge bulkgoederen, zoals ook kolen en ertsen, die allemaal onverpakt in scheepsruimen worden vervoerd. We kennen in de haven ook natte bulk: alles wat vloeibaar is en in of uit een ruim van een schip gepompt wordt en meestal in die grote ronde tanks wordt opgeslagen. Droge bulk zoals kolen en ertsen wordt ook wel ‘massagoed’ genoemd.

Ook een nieuwe terminal in de Europoort

Kort na de opening van de terminal in de Botlek maakte de GEM-directie op 15 november 1967 bekend dat de GEM nóg een terminal wilde, maar dan in de Europoort, om ook de toen en in de toekomst allergrootste schepen te kunnen lossen. Overleg met het Gemeentelijk Havenbedrijf had al plaatsgevonden. Op 8 september 1978, bijna 11 jaar na de opening van de Botlek terminal, nam de GEM haar Europoort terminal in gebruik.

Onzekerheden en sociale onrust

Over een langere periode bekeken vertoonde de overslag van graan etc. geen constant aanbod. De behoefte aan arbeid varieerde dus ook. Ook zonder al die steeds variërende behoeftes aan arbeid te kunnen verklaren, was het wel duidelijk dat dit gevolgen had voor de werkgelegenheid. Veel meer dan bijvoorbeeld bij de overslag van containers. Dat leidde tot veelvuldige aankondigingen van inkrimping of zelfs ontslag, omdat er plotseling minder vraag was naar granen op de wereldmarkt. Dat had gevolgen voor de arbeidsverhoudingen tussen werkgevers en de vakbonden en zorgde voor veel korte en langere acties en stakingen, als de werkgevers weer eens van het (tijdelijke?) te veel aan werknemers af wilde via ontslag. Nog afgezien van acties die dikwijls rond cao onderhandelingen plaatsvonden.

Europese regelgeving

Het beleid van de EU in Brussel veroorzaakte ook veel sociale onrust. De Europese regelgeving komt niet altijd tot stand op basis van kennis van onze bedrijfstak vervoer en overslag en van rationale overwegingen, maar op basis van politieke verhoudingen en belangen van kiezers van zittende politici, maar vooral ook van de belangen van die politici zelf. Dat geldt met name voor de agrarische sector van Europa en dus voor de handel in en uiteindelijk de overslag van graan etc. Maar ook voor andere sectoren in de EU, alhoewel de directe invloed van boeren op het beleid wel heel erg opvalt. In Nederland hebben we nu zelfs weer een Boerenpartij.

Vanuit werknemerskant probeerden we als vakbonden ook druk uit te oefenen op het EU beleid, als compensatie voor het effect van de invloed van onder andere boeren en grote ondernemers. In mijn ITF tijd leidde het proberen om invloed uit te oefenen op EU beleid tot massale Europese vakbondsacties in de havens en in Brussel, de zogenoemde ‘War on the Waterfront’, waarover later, in mijn herinnering aan mijn internationale werk, veel meer.

Planning werkgelegenheid

Ik kreeg de indruk dat als gevolg van al die onzekerheden in de markt van het vervoer en de op- en overslag in het graan etc. de planning van het benodigde aantal werknemers in de graansector nog moeilijker was dan in het stukgoed of de containers. Een ideale sector, zou je zeggen, voor de SHB als leverancier van tijdelijke havenwerkers, in aanvulling op de havenwerkers in vaste dienst van de GEM. Met gegarandeerde arbeidsvoorwaarden inclusief cao lonen, ongeacht of er werk is of niet, op het niveau van de havenwerkers in vaste dienst, maar in een aparte cao met de SHB.  Zoals dat ook geldt voor de werknemers in vaste dienst van een overslagbedrijf. Dat is (was) vastgelegd in een SHB-cao, afgesloten tussen de werkgevers en de vakbonden. Maar het EU beleid had onvermijdelijk ook effect op de SHB’ers die in het graan werkten. Net als het effect had op de werknemers in dienst van de GEM.

Onrust over werkgelegenheid

De sociale onrust onder de havenwerkers in de sectoren graan én stukgoed deed zich al voor toen de GEM in de Maashaven was gevestigd, in de directe omgeving van stukgoedbedrijven. Onrust bij de GEM leidde bijvoorbeeld tot kantinediscussies die soms uitliepen op korte solidariteitsacties bij de stukgoedbedrijven, en omgekeerd. Havenwerkers in zowel het stukgoed als de graanoverslag vonden dat ze als werknemers onvoldoende gewaardeerd werden en dat met hun werkgelegenheid werd gesold. Toen de havenwerkers van de GEM en de stukgoedbedrijven nog dicht bij elkaar in de buurt woonden rond de Rijnhaven en Maashaven, zoals in de Afrikaanderbuurt, Bloemhof, Tarwebuurt en Feijenoord, was het motto voor velen: samen werken, samen wonen, samen actie voeren. Op enkele luchtfoto’s gebruikt in aflevering 29, “De haven verandert, elke dag”, zijn die woonwijken goed te zien.

Verhuizing GEM van Maashaven naar Botlek

Op 1 april 1981, toen we binnen de bond nog druk bezig waren met het verwerken van de naweeën van de gevolgen van de wilde stukgoedstakingen, kwam de lang verwachte officiële mededeling dat de GEM de graansilo in de Maashaven had verkocht aan een nieuw bedrijf, Maashaven Silo. Als vakbond hadden we over de gevolgen daarvan gesprekken gevoerd met de directie en we zouden de leden daarover informeren. Mijn ‘graan-collega’ had samen met kaderlid Koos Verweijmeren de gesprekken gevoerd.

Zeer kort voor de vergadering met werknemers in dienst van de GEM en werkzaam op de locatie Maashaven, bleek dat mijn collega die vergadering niet kon voorzitten en dus niet zelf de leden kon informeren over de gesprekken die we als vakbond hadden gehad met de directie. Hij vroeg mij om voor hem in te vallen, wat ik uiteraard niet wilde weigeren. Integendeel, het gaf mij de kans iets meer te weten te komen over een havensector in de haven die ik alleen kende van dat grote grijze blok beton aan het begin van de Maashaven, dat ik onvermijdelijk elke dag dat ik de deur uitging, in de verte zag staan, aan het begin van de laan waar ik woonde. Eindelijk een kans daar iets meer van te horen, op een vergadering met de werknemers die daar werkten.

Ik wist te weinig van die gesprekken, omdat ik daar niet bij was geweest, om zelf de leden te informeren, maar Koos Verweijmeren kon dat wel. Bovendien kende de werknemers mij ook niet. Ik kende Koos als kaderlid, maar ook als penningmeester van het Rotterdamse haven-actiecomité dat de wilde stukgoedstaking had georganiseerd. Dat illustreerde overigens de onderlinge verbondenheid en solidariteit tussen de havenwerkers in het stukgoed en het graan: een werknemer uit de graansector was penningmeester van een actiecomité dat toen vooral actief was in de stukgoedsector.

Koos informeerde de leden werkzaam bij de GEM Maashaven en ik zat de vergadering voor en moest bovendien in de gaten houden dat er geen besluit (al dan niet via een referendum) zou worden genomen, vóórdat de leden goed geïnformeerd waren. Die vergadering verliep op zich prima, maar, zoals te verwachten was, de leden vonden het maar niets dat de GEM uit de Maashaven vertrok en dat hun werkplek waarschijnlijk mee naar de Botlek verhuisde.
De vergadering eindigde met de toezegging van Koos (en mij, namens mijn collega), dat hij zou proberen vast te laten leggen, dat Gemmers die dat wilden, de kans moesten krijgen bij Maashaven Silo BV in dienst te treden. Of de directie van de Maashaven Silo dat ook wilde, was een vraag die later beantwoord moest worden. Die toezegging was er nog niet en dat had nu juist tot de onrust geleid. De Gemmers wilden verder dat er geen ontslagen zouden vallen en dat er een goede vervoersregeling zou komen, inclusief betalingen voor reistijd. Het was de eerste keer dat ik direct met de militante werknemers van de GEM te maken kreeg. Het zou zeker niet de laatste keer zijn.

Het is altijd moeilijk om voorzieningen, zoals compensatie voor reistijd en extra reiskosten, te eisen voor een situatie die je niet wilt dat die ooit gaat bestaan. Als je die vergoedingen aan de orde stelt, snapt de werkgever gelijk dat je blijkbaar die toekomstige (zoals in dit geval) overplaatsing in je achterhoofd al wel accepteert, wat je onderhandelingspositie er niet sterker op maakt.

Een nieuwe Maassilo

Kort daarna ontstond er ook onrust over de samenvoeging van de drie overblijvende silo’s in Rotterdam: de Sint Job silo aan de noordkant van de rivier in de Jobshaven; de silo in de Persoonshaven op Feijenoord en dus de silo van de GEM in de Maashaven, waar de gefuseerde silo’s onder de naam Maassilo verder gingen. Een nieuwe Maassilo in het oude GEM gebouw dus. Ik heb later met de directie van de Maassilo, ook weer als invaller, nog cao onderhandelingen gevoerd. Vanwege de wat al te parmantige houding van de directie van dat nieuwe bedrijf met nog geen 100 werknemers, moest ik toen met acties dreigen om een aanvaardbare cao te realiseren.

We bereikten zelfs nog de fase waarin we met pamfletten de achterban informeerden en een speciale ledenvergadering ter voorbereiding van acties aankondigden. Die vergadering vond inderdaad plaats. Ik kende de groep en zij mij, van die vergadering over de verplaatsing van de GEM naar de Botlek. Verder liet de directie het niet komen, we konden een voor de leden aanvaardbare cao afsluiten.

CV structuur voor de Maassilo

De eigenaren van de nieuwe Maassilo wilden als juridische structuur een CV (Commanditaire Vennootschap) in plaats van de gebruikelijke NV of BV. Een CV zou, zoals bekend, de medezeggenschapsrechten van de Ondernemingsraad beperken. De OR van met name de GEM (op dat moment nog eigenaar van de silo in de Maashaven) verzette zich tegen deze CV vorm, omdat het de beïnvloedingsmogelijkheden van de OR op managementbeslissingen sterk zou beperken. In bijgevoegde artikel, (afbeelding 5) dat door de Waarheid werd geschreven voor een soortgelijke ontwikkeling elders in de bulksector, legt Koos Verweijmeren uit wat de nadelen van de CV vorm voor werknemers zijn. Het spreekt vanzelf dat we als Vervoersbond FNV dit verzet steunden. Later kwam ook aan de laatste havenfunctie van Maassilo een eind toen de silo in 2004 gebruikt ging worden als evenementenlocatie.

Boete voor vergaderen in werktijd

In 1982 kregen we te maken met allerlei soorten onderhandelingen en mogelijke acties. Ook landelijke acties leken er aan te komen. Terugkijkend op de jaren 80, 81 en 82 kunnen we vaststellen dat het zeer hectische vakbondsjaren waren, met zowel landelijk FNV demonstraties en werkonderbrekingen, als ook in de Rotterdamse haven. De leden van de GEM wilden daarom goed inzicht hebben in alle verschillende acties en onderhandelingen waarmee zij geconfronteerd zouden kunnen gaan worden, ook de acties op landelijk niveau. Ik heb daar in aflevering 19 kort iets over gemeld. De kaderleden drongen daarom aan op een ‘bijpraat’ vergadering op de korte termijn, om onzekerheden weg te nemen en duidelijk te krijgen dat de bond alle ontwikkelingen die van invloed waren op hun werkgelegenheid en inkomen, in het vizier had. Dat bleek later een goed besluit te zijn geweest. Goed geïnformeerde leden en vooral gemotiveerde kaderleden zijn de basis van de macht die je tegenover werkgevers kunt ontwikkelen.

Die boete zag ik als een investering in het versterken van onze relatie met de achterban. De eerste keer dat ik daarna GEM-directeur Van der Vorm weer zag, had hij een grote grijns op zijn gezicht. Toch had ik het gevoel dat deze veroordeling bijdroeg aan het bewustzijn van de havenwerkers van hun positie, ook juridisch, en niet alleen bij de GEM. Havenwerkers realiseerden zich toen dat het organiseren van een vergadering in werktijd zonder toestemming van de werkgever, financiële gevolgen kan hebben. Wat niet betekent dat we dat nooit meer zouden kunnen doen. Dat hangt af van de omstandigheden. Overigens heb ik van het toenmalige Bondsbestuur nooit kritiek gehad op mijn besluit, genomen zonder overleg met het Bondsbestuur. Maar misschien had Ger Ros, zelf lid van het Bondsbestuur, dat automatisch gedaan. Soms heb je geen onderling overleg nodig om te weten wat je te doen staat. Het commentaar van Ger Ros, opgenomen in het artikel, duidt erop dat de uitspraak van de rechter toch niet het absolute einde hoeft te zijn als het gaat om vergaderen tijdens werktijd.

Gevolgen van de verhuizing van overslagterminals naar het westen, richting zee

De twee nieuwe terminals van de GEM, eerst in de Botlek, later in de Europoort, zorgden voor uitbreiding van werkgelegenheid bij de GEM, maar niet meer in Rotterdam, wel meer naar het westen. Veel werkgelegenheid in Rotterdam Zuid verdween er door, net als in het stukgoed. Ook gingen havenwerkers die bij de GEM werkten in de omgeving van de nieuwe terminals wonen. Veel Gemmers die in dienst bleven van de GEM, verlieten de typische havenwijken in Rotterdam Zuid, waar de onderlinge solidariteit en het vakbondsactivisme er bij de havenwerkers zo ongeveer met de paplepel ingegoten werd. Omdat een soortgelijke ontwikkeling ook in het stukgoed plaatsvond als gevolg van de containerisatie, kwamen er woningen in die wijken beschikbaar voor buitenlandse werknemers uit bijvoorbeeld Turkije en Marokko. Die waren door de ondernemers in hun eigen land geronseld en in die steeds armere wijken ondergebracht in verouderde huizen. Ook stapten er andere werknemers, die al in de nieuwe omgeving van de GEM woonden (voor de GEM Botlek waren dat Hoogvliet en Spijkenisse), maar bij andere bedrijven werkten, over naar de GEM.

Ook sociale onrust in de Europoort

Ondanks dat de GEM in 1978 een nieuwe terminal in de Europoort opende met nieuwe werkgelegenheid, kenmerkte de ‘nieuwe’ graansector zich in de jaren 80 ook door veel sociale onrust. Dit kwam door een gebrek aan goed overleg over de toekomstplannen van de GEM, inkrimpingen, verharding van de concurrentie, mislukte cao onderhandelingen en natuurlijk de gevolgen van landelijke onderhandelingen over al dan niet loonmaatregelen en bevriezing van lonen en andere arbeidsvoorwaarden. (Zie aflevering 19,”Acties in de bulk”). Maar ook het beleid van de EU droeg zoals hiervoor aangegeven bij aan de dreiging van ontslagen en dus aan onrust in de graansector.

Eind 1982 begon een periode met steeds weer plannen van werkgevers in de graanoverslag om het aantal personeelsleden te verminderen. De oorzaak was volgens de werkgevers, stagnatie in de aanvoer van graan. Grainwave (Furness) vroeg in december arbeidstijdverkorting aan voor 50 werknemers, wegens onvoldoende werk. Europoort Silo (Bunge) met 100 werknemers, wilde nog geen aantallen en maatregelen noemen. Het nieuwe bedrijf Maashaven Silo had het werken op zaterdag al afgeschaft, blijkbaar met instemming van de werknemers, wat (voorlopig) voldoende bezuiniging had opgeleverd begrepen wij.

Het verzet in het stukgoed tegen ontslagen als gevolg van de containerisatie van lading, de reorganisaties bij de ECT en de ontwikkelingen in de graansector, met name bij de GEM, zorgden voor een gespannen sfeer in de hele haven, maar ook binnen de bond, waar werkgevers gebruik van probeerden te maken: ‘de actiegroepen hebben de macht binnen de bond gegrepen’. Wat complete nonsens was. Wat wel waar was, was dat de beleidsmakers en uitvoerders binnen de bedrijfsgroep havens waar de werkgevers mee te maken hadden, ruimte gaven aan leden en vooral kaderleden om beleid te bepalen en er invloed op uit te oefenen. Wij  noemden dat vakbondsdemocratie, maar werkgevers noemden dat de overname van de bond door de actiecomités.

GEM probeerde gedwongen ontslagen te voorkomen, zeiden ze

De GEM probeerde met een tijdelijke regeling waarbij géén gedwongen ontslagen zouden vallen, problemen op te lossen. Directeur Van der Vorm had in de gaten dat ze ruzie met de bond zouden krijgen als ze mèt gedwongen ontslagen de problemen wilden oplossen. Maar op 12 februari 1985 kondigde de GEM aan toch ontslag te overwegen, zelfs voor werknemers onder de 57 jaar, op basis van een soortgelijke regeling (dus op basis van vrijwillig vertrek) als in het stukgoed was toegepast. Dat leek me niet verkeerd, maar toen daarover geen zekerheid kon worden verkregen dreigden de Gemmers op 18 februari met stakingsacties, waarna de directie de aankondiging snel introk.

Automatisering

De besprekingen over de gevolgen van de voorgenomen automatisering, zoals de besturing van de laad- en losstromen van of naar de lichters, de rivierboten die het graan verder over de rivier moesten vervoeren, verkeerden in een impasse.
In 1986 ontstond wéér onrust, inclusief stakingsdreigingen, als gevolg van een automatiseringsplan. Volgens collega Ria Bosch, toen onze bestuurder in de graansector, wilde de GEM directie dit soort automatiseringen alleen op centraal niveau van de SVZ bespreken. Dat was vreemd.

Technologie-overeenkomst

We hadden als Vervoersbond FNV al eerder gekozen voor een technologie-overeenkomst met de SVZ namens alle werkgevers, met nadere uitwerking op sectoraal of bedrijfsniveau. Maar dat was volgens de werkgevers nou ook weer niet hun bedoeling. Praten over aanpassing van de arbeidsorganisatie als gevolg van technologische veranderingen is OK, mits voldaan wordt aan een aantal sociale voorwaarden. Maar zo’n technologie-overeenkomst zagen ze toch (nog) niet zitten. De GEM trok ook toen onmiddellijk haar plannen in. Werkgevers wilden de vrije hand bij de invoering van nieuwe technologie. In de graanoverslag, bij de IGMA in Amsterdam, kwam in die jaren wèl de eerste technologie-overeenkomst in de haven tot stand en die werd onderdeel van de cao.

De jaren daarna kwamen we terecht is een serie aankondigingen van reorganisaties die tot inkrimping zouden moeten leiden, waarbij ook invoering van veranderingen die door nieuwe technologie werden gedreven, zoals automatisering en veranderende bedrijfsorganisatie. Het artikel in De Volkskrant laat zien hoe de GEM directie nieuwe technologie wilden inzetten en dat de automatisering directe gevolgen zou hebben voor de hele werkorganisatie.

Die vele aankondigingen door de directie werden soms wat cynisch ‘bouwstenen voor een nieuw bedrijf’ genoemd. Meestal werden de ontslagdreigingen door ons beantwoord met de aankondiging van acties zoals stakingen, omdat ons beleid was dat er geen sprake mocht zijn van gedwongen ontslagen. Ook niet bij de GEM, alhoewel dat daar niet gebaseerd was op dezelfde overwegingen als in het stukgoed.

Krimp in de hele graansector

In de loop van een paar jaar had de GEM in de Europoort concurrentie gekregen van andere graanoverslagbedrijven. Er was voor ondernemers geld te verdienen met de overslag van granen, volgend op weer een toename van de vraag naar graanproducten wereldwijd en zeker in Europa. Maar in 1985 stagneerde de graantoevoer weer en wilden de bedrijven overgaan tot het ontslaan of tijdelijk op non-actief stellen van werknemers.

Volgens ons werd de onrust op de graanmarkt, het sterk wisselende aanbod van graan en tapioca en de wens van de grote graangiganten om veel winst te maken, een belangrijke oorzaak van dat wisselende aanbod van het vervoer en de overslag van graan en tapioca en soortgelijke ladingen. Die leidden tot soms overspannen reacties (ontslagen en dergelijke), omdat de directies in eerste instantie de eigenaren (aandeelhouders) gerust wilden stellen. Dat leidde tot ‘oplossen door middel van ontslagen’ en daarna weer aanname van nieuw personeel, dat natuurlijk goedkoper was, maar volgens werkgevers nog goedkoper zou moeten worden.

GEM koopt concurrent Europoort Silo

Behalve de GEM waren er op de Maasvlakte nog andere grote overslagbedrijven voor granen gevestigd zoals Europoort Silo, eigendom van Bunge (net als de IGMA in Amsterdam), een grote multinational in de handel en het vervoer van granen. GEM en Europoort Silo hadden in de Europoort verglijkbare opslagcapaciteiten in hun silo’s: 110.000 resp. 100.000 ton. Ter vergelijking, de Maashaven Silo had een opslagcapaciteit van 90.000 ton, maar deze was niet bereikbaar voor grote graanbulkcarriers. Grainwave, ook met een silo en overslagterminal in de Europoort, maar eigendom van Furness, had toen een opslagcapaciteit van 90.000 ton.

Het verschil tussen de drie graan-overslagbedrijven is de markt (dwz. de vraagkant van de graanmarkt) die ze bedienden. De GEM was net als Grainwave een onafhankelijke stuwadoor, terwijl Europoort Silo de huisstuwadoor was van de mondiale graanverkoper Bunge. Blijkbaar wilden die van hun eigen terminal af en wilden zij gebruik gaan maken van een onafhankelijke stuwadoor, zoals de GEM. Omdat we met de GEM en Europoort Silo cao’s hadden die redelijk op elkaar leken, leverde die overname, zonder ontslagen, bij de werknemers geen grote problemen op voor wat betreft de arbeidsvoorwaarden. Ook wel eens prettig zo’n reorganisatie, dat wil zeggen een overname zonder sociale onrust.

Kees Marges

Augustus 2024

Ga naar een volledig overzicht van alle voorgaande afleveringen…