Het geheugen van de vakbeweging
In 1999 is in brede kring herdacht dat tien jaar eerder de Berlijnse Muur, hét symbool bij uitstek van de Koude Oorlog en de Oost-West tegenstelling, omver is gehaald. Op een ‘Stille Kaderdag’ van FNV Bouw regio Zuidoost maakt FNV-beleidsmedewerker Leo Mesman de balans op van de ontwikkeling van de vakbeweging op de Balkan in de ‘nieuwe democratieën’ in Oost-Europa.
Agim Harizi, tweede voorzitter van Kosovaarse vakcentrale BSPK, slachtoffer van het geweld tegen de vakbeweging
We herinneren ons allemaal nog de beelden van opgetogen mensen die zich tot hun eigen verbazing bevrijdden van de angst, het isolement en de onvrijheid waarin ze jaren lang hadden moeten leven en werken. Helaas is nu, tien jaar later, weinig meer over van de euforie en de hoop op een beter leven van toen. Voor het gros van de mensen in Midden- en Oost-Europa is het leven er de afgelopen jaren eerder slechter op geworden dan bete
FNV-medewerker Leo Mesman, auteur van dit artikel
Volgens een recent rapport van de ontwikkelingsorganisatie van de Verenigde Naties, UNDP, heeft de omschakeling van de centraal geleide economie naar de markteconomie in veel landen geleid tot een sociale ramp. En kleine groep baadt in weelde, terwijl de overgrote meerderheid van de bevolking met moeite overleeft en grote groepen in extreme armoede verkeren. Vooral gepensioneerden, oudere werknemers en kinderen zijn het slachtoffer. De positie van de vrouwen in de samenleving en op de arbeidsmarkt is verslechterd. Economische vrijheid heeft geresulteerd in sociale onzekerheid. Is het een wonder dat sommige mensen hun heil zoeken bij valse profeten, die met extreme denkbeelden zekerheid beloven?
Inspelen op nationalistische sentimenten
In sommige landen en regio’s zijn de ontwikkelingen helemaal uit de hand gelopen. De politieke leiders daar hebben geen boodschap aan zoiets als het algemeen belang, maar zijn alleen maar geďnteresseerd in het behouden van hun machtspositie en hun eigen verrijking. Gebruikmakend van de sociale miserie, weten zij haat en tweedracht te organiseren tussen bevolkingsgroepen, door in te spelen op nationalistische sentimenten en onverwerkte oorlogstrauma’s uit het verleden. Meestal door de geschiedenis zo te verdraaien dat de eigen groep of natie alleen maar als slachtoffer fungeert en alle anderen, zelfs de eigen buren, tot vijand worden verklaard. Ik kom daarmee op de Balkan en de betrokkenheid van de FNV daarbij als mensen, als werknemers, als vakbondsleden. Het is natuurlijk onvoorstelbaar en met geen pen te beschrijven wat zich daar de afgelopen jaren heeft afgespeeld.
Wie had ooit gedacht dat juist het relatief liberale Joegoslavië, met zijn eigen weg van socialisme en zelfbestuur, op zo’n gewelddadige manier uit elkaar zou spatten? Maar ook: wie had ooit gedacht dat in het naoorlogse Europa het spook van de etnische haat op zo’n hevige schaal zou terugkeren? Dat we nog geen halve eeuw na de tweede wereldoorlog weer getuigen zouden zijn van het doelbewust uitmoorden van andere mensen omdat ze van een andere nationaliteit, etniciteit of religie zijn? En, moeten we eraan toevoegen: wie had ooit gedacht dat de internationale gemeenschap zo onmachtig zou zijn, en ten dele ook onwillig, om het geweld zoniet te voorkomen, dan toch zo spoedig mogelijk te stoppen? In Bosnië-Herzegovina kwam er pas na ruim 4 jaar een einde aan het oorlogsgeweld en de etnische zuiveringen. De trieste balans: 240.000 doden, 36.000 vermisten, 2 miljoen vluchtelingen en ontheemden, talloze dorpen, steden en kapitaalgoederen verwoest.
Bij het vredesakkoord in Dayton in december 1995 werd de kwestie Kosovo genegeerd, hoewel algemeen bekend was dat de problemen in Kosovo eind jaren tachtig het begin vormden van het hele Joegoslavië -conflict. De gevolgen van deze kapitale blunder hebben we dit voorjaar gezien. De al jaren bestaande onderdrukking van de Albanese meerderheid door de Servische autoriteiten werd verhevigd. Voor het eerst manifesteerde zich gewapend verzet van de kant van de Albanese bevolking: het UCK was een reactie op het falen van Dayton. Toen het geweld uit de hand liep en de vluchtelingenstroom op gang kwam, dwong de internationale gemeenschap de partijen aan de onderhandelingstafel. Maar Milosevic weigerde uiteindelijk mee te werken aan een vreedzame oplossing. Opnieuw moest de internationale gemeenschap met geweld ingrijpen. Dit keer sneller dan in Bosnië, hoewel eigenlijk al jaren eerder een politieke oplossing gezocht en misschien zelfs gevonden had kunnen worden. Toch kon de moord op meer dan 10.000 Kosovaarse mannen, vrouwen en kinderen, niet voorkomen worden, noch de verwoesting van honderden dorpen. En nog worden bijna dagelijks massagraven gevonden.
Gewelddadige aanslagen op de vakbeweging
Een van slachtoffers was een vooraanstaand vakbondsman: Agim Hajrizi, tweede voorzitter van de BSPK, de onafhankelijke vakcentrale van Kosovo. Hij werd eind maart in de nacht na het begin van de NAVO-luchtaanvallen op Joegoslavië in koelen bloede vermoord in zijn eigen huis in de mijnstad Mitrovica, samen met zijn zoontje van 11 en zijn moeder. Onder de daders bevond zich een 22 –jarige Servische buurjongen.
Ik heb dit van zijn weduwe zelf gehoord, die met de hulp van de FNV in veiligheid is gebracht, samen met de twee overlevende kinderen van 13 en 6 jaar. Er was duidelijk sprake van een politieke moord. Agim Hajrizi was een sleutelfiguur in de Albanese gemeenschap van Kosovo. Door de internationale vakbeweging werd de moord wereldwijd aangeklaagd als een aanslag op de vakbeweging. De moord op Agim Hajrizi heeft mij ook persoonlijk geschokt, omdat ik hem zelf ontmoet heb tijdens een bezoek aan Kosovo een aantal jaren terug. Hij was pas 38 jaar en de meest veelbelovende leider van zijn vakbeweging. Het is een van de vele oorlogsmisdaden die door het Internationaal Straftribunaal in Den Haag worden onderzocht. Aferdita, de weduwe van Agim Hajrizi, vertelde mij ook dat hij en zijn gezin al jaren met de dood bedreigd werden, maar dat hij altijd principieel geweigerd heeft een wapen in huis te nemen of zich door lijfwachten te laten beschermen. Zij is ervan overtuigd dat hij juist als man van de rede en geweldloosheid door de Servische nationalisten als gevaarlijk werd beschouwd. Volgens de laatste berichten zouden de daders door de Franse KFOR-soldaten gearresteerd zijn.
De vakbeweging BSPK is begin jaren negentig opgericht, toen steeds meer Albanezen in Kosovo om politieke redenen hun baan verloren en de Servische vakbonden niet bereid bleken tegen deze discriminatie op te treden. De FNV heeft van meet af aan contacten onderhouden met de BSPK en zijn voorzitter prof. Hajrullah Gorani. Via wederzijdse bezoeken en bescheiden materiële steun hebben we in de afgelopen jaren onze solidariteit betuigd. De Algemene Onderwijsbond (AOb) heeft een nauwe samenwerking opgebouwd met de onafhankelijke onderwijsbond van Kosovo, die nu een sleutelrol vervult in de wederopbouw van het onderwijs. De BSPK heeft zich in de afgelopen moeilijke jaren van repressie en verzet ontwikkeld tot een belangrijke maatschappelijke organisatie die demonstraties en stakingen organiseerde tegen massaontslagen, juridische bijstand verleende aan ontslagen werknemers en humanitaire hulp organiseerde voor gezinnen van ontslagen werknemers zonder inkomen of uitkering. Door de inspanningen van prof. Gorani is ook de internationale en Europese vakbeweging de afgelopen jaren nauw betrokken geraakt bij de vreedzame strijd van zijn organisatie tegen discriminatie en onderdrukking van de Albanese werknemers. De internationale organisaties werden nauwgezet op de hoogte gehouden van alle wandaden en dat waren er onvoorstelbaar veel, ver voordat de wereld van het bestaan van Kosovo wist.
Schendingen van vakbondsrechten
De FNV heeft, samen met organisaties als Pax Christi en Amnesty International, via brieven e.d. bij de Nederlandse regering herhaaldelijk aandacht gevraagd voor de vele, goed gedocumenteerde, ernstige schendingen van mensen- en vakbondsrechten en op internationale actie aangedrongen. Ook heeft de FNV sinds april vorig jaar een goede samenwerking opgebouwd met organisaties van Kosovaren in Nederland.
Inmiddels is er een soort vrede in Kosovo. Na het vredesakkoord van begin juni, heeft een voorlopig VN-bestuur de macht in Kosovo overgenomen. De meeste vluchtelingen zijn inmiddels teruggekeerd. Met de hulp van allerlei internationale organisaties is de wederopbouw begonnen. Van Kosovaarse en Nederlandse kennissen die onlangs in Kosovo zijn geweest, verneem ik dat heel Kosovo gonst van de bedrijvigheid. Er is veel eigen initiatief van de bevolking. Mensen voelen zich voor het eerst in hun geschiedenis vrij in wat ze al beschouwen als hun eigen land. Overal schieten winkeltjes en restaurantjes als paddestoelen uit de grond. Net als in Bosnië vormt de aanwezigheid van vele internationale ordehandhavers en hulpverleners een belangrijke impuls voor de lokale economie. Maar voor een duurzame economische ontwikkeling is natuurlijk veel meer nodig.
Er is wederopbouw in letterlijke zin. Mensen ontvangen van de EU bouwmaterialen om zelf hun huis ter herbouwen of te herstellen. De Nederlander Daan Everts, chef van de missie van OVSE in Kosovo, zei eind juli in een interview: “De Kosovaren zijn altijd de bouwvakkers van Europa geweest, dat komt dus wel goed.” Dat moet u aanspreken!
Maar zeker zo belangrijk is een wederopbouw die minder zichtbaar is, namelijk die van de samenleving. Voor de Albanese bevolking gebeurt dit in het perspectief van een onafhankelijk Kosovo. Voorlopig is dat toekomstmuziek. Veel is onduidelijk wat de politieke toekomst van Kosovo betreft. Maar wat we mogen hopen is, dat er een democratische samenleving zal worden opgebouwd, waar ruimte is voor minderheden, niet alleen in Kosovo maar ook in andere delen van de Balkan, ook in Servië. Er zijn incidenteel vergeldingsacties geweest tegen Servische burgers en veel zigeuners zijn verjaagd. Dit zijn wandaden die net zo scherp moeten worden veroordeeld als het eerdere geweld tegen de Albanezen. Wraakgevoelens, hoe begrijpelijk soms ook, mogen niet tot eigenrichting leiden. Een duurzame vrede in Kosovo is ondenkbaar zonder overeenstemming met de Serviërs.
Vernieuwing en democratisering
Wat in Kosovo en elders in de Balkan nodig is, is niet alleen wederopbouw, maar ook vernieuwing en democratisering. We moeten niet vergeten dat men in deze regio nog helemaal geen ervaring heeft met democratie naar Westers, zo u wilt naar Europees model. Ook met de werkelijkheid van een markteconomie heeft men geen enkele ervaring.
In het proces van democratisering en economische omschakeling is een sleutelrol weggelegd voor de vakbeweging, en wat Kosovo betreft voor de BSPK. De BSPK heeft een grote aanhang en een goede naam onder de bevolking van Kosovo als een politiek-onafhankelijke organisatie die opkomt voor mensen met en zonder werk. Zij heeft geen last van de slechte naam die vakbonden in veel andere landen hebben vanwege hun rol in het communistische verleden.
Misschien is de vakbeweging wel de belangrijkste maatschappelijke organisatie die echt iets kan doen aan verzoening tussen bevolkingsgroepen. De vakbeweging is immers een organisatie die mensen bindt op hun gezamenlijke sociaaleconomische belangen. De vakbeweging is een organisatie die er vanouds naar streeft haar doeleinden uitsluitend langs vreedzame weg, bij voorkeur via onderhandelingen, te bereiken. Misschien moeten we in onze internationale beleid als FNV veel meer nadruk gaan leggen op de vredesopbouwende taak van de vakbeweging in de vele conflictgebieden die onze wereld helaas kent.
Ik sprak over herstel en vernieuwing. Ook de vakbeweging BSPK zal zichzelf moeten vernieuwen. Zij zal zich moeten heroriënteren op een heel andere taak dan in het verleden, om een bijdrage te leveren aan de vernieuwing van de samenleving en de economie in Kosovo. Ook de eigen structuren en werkwijzen zullen grondig vernieuwd moeten worden.Om historische redenen kent de BSPK bijvoorbeeld alleen regionale verbanden en nog geen bedrijfsbonden. Dit maakt het op dit moment dan ook lastig voor buitenlandse bonden en internationale beroepssecretariaten zoals de IBBH om relaties op te bouwen.
Om al deze veranderingen tot stand te brengen is de solidaire hulp van de internationale vakbeweging nodig, zowel materieel als inhoudelijk. Het IVVV heeft onlangs in Kosovo de eerste gesprekken gevoerd met leiders en kaderleden van de vakcentrale en bonden van de BSPK, niet alleen in Pristina maar ook in de regio’s, ook met de Bouwbond van de BSPK. Uit deze gesprekken is gebleken dat men zich er goed van bewust is dat hervormingen nodig zijn en dat men erg gemotiveerd is eraan te beginnen.
Aanschaf moderne kantoorapparatuur
Op grond van deze gesprekken heeft het IVVV een hulpprogramma opgesteld om tegemoet te komen aan de meest dringende behoeften aan hulp op korte en wat langere termijn. Prioriteit heeft, zoals in het program van deze dag vermeld staat, de aanschaf van moderne kantoorapparatuur, zoals computers, telefoons e.d., zodat de bonden de communicatie met de leden en de samenleving kunnen herstellen. Ook is hulp nodig bij de voorbereiding en organisatie van congressen, waarop democratische verkiezingen kunnen worden gehouden en nieuwe statuten en actieprogramma’s moeten worden vastgesteld. Met het oog op de vernieuwing van taken en werkwijzen zal een uitgebreid scholingsprogramma worden opgezet voor bestuurders en kaderleden. De BSPK heeft ook de hulp van de internationale vakbeweging nodig, om als overlegpartner een voet tussen de deur te krijgen bij de internationale organisaties die zich nu bezighouden met de toekomstige wetgeving, met name de arbeidswetgeving, privatiseringswetten, enzovoorts.
Begin november (1999) organiseert het Internationaal Verbond van Vrije Vakverenigingen (IVVV) een overleg met de aangesloten lidorganisaties, die willen bijdragen aan de financiering en uitvoering van dit hulpprogramma. De FNV zal ook van de partij zijn en wij hopen een flinke bijdrage te kunnen leveren. Het is een logische voortzetting van onze solidariteit in het verleden. De Internationale Bond van Bouw- en Houtarbeiders (IBBH) zal in de loop van volgend jaar een hulpprogramma opzetten. Voor al deze inspanningen is veel geld nodig.
Het initiatief van uw regio om geld beschikbaar te stellen voor de wederopbouw in Kosovo, is dan ook heel erg welkom. Wij staan er als FNV Mondiaal garant voor dat elke cent op de bestemde plaats terechtkomt.
Er worden overigens ook contacten gelegd met democratische personen en organisaties in de vakbeweging in Servië om na te gaan hoe wij hen kunnen helpen in hun strijd voor de democratie, mensenrechten en vrede in Servië. Ook daar verdienen vakbonden die proberen om mensen samen te brengen op grond van gezamenlijke belangen, tegen die politieke krachten in die mensen tegen elkaar probeert op te zetten, onze steun.
Leo Mesman
Oktober 1999
(Inleiding Stille Kaderdag Bouw- en Houtbond FNV Regio Zuidoost, 23 oktober 1999, Kasteeltuinen Arcen)