Ledengroei dankzij Noodregeling-Treub en Werkloosheidbesluit 1917
Eerste Wereldoorlog, werkloosheid
en de vakbeweging
Op 11 november 1918 eindigt de Eerste Wereldoorlog (WO I). Nederland neemt niet deel aan de slopende krijgshandelingen, maar wordt ondanks dat sterk beïnvloed door de gebeurtenissen op het slagveld. De neutrale positie van het Koninkrijk biedt geen enkele garantie tegen toenemende spanningen in de samenleving onder andere als gevolg van de langdurige mobilisatie en voortdurend dreigende voedseltekorten. Toch heeft WO I positieve gevolgen voor de vakbeweging, die groeit in ledental en positie. Piet Hazenbosch analyseert.
Op 1 augustus 1914 breekt de oorlog uit. In Nederland slaat de paniek toe. Hoewel velen in krijgsdienst worden genomen, stijgt de werkloosheid in korte tijd dramatisch. Hoeveel mensen zonder werk komen valt niet goed te zeggen, want het ontbreekt op dat moment aan een goede werkloosheidsregistratie, maar dat de werkloosheid stijgt is overduidelijk.
Werkloosheid is in 1914 eigenlijk een betrekkelijk nieuw verschijnsel dat nauw samenhangt met de industriële ontwikkeling van Nederland. Aan het eind van de 19e eeuw worden de negatieve inkomensgevolgen van de werkloosheid bestreden uit vakbondskassen – als die gevolgen al worden bestreden. Het zijn de vakorganisaties die hun leden vrijwillige werkloosheidsverzekeringen aanbieden, een voorziening waarvan overigens lang niet alle leden gebruik (kunnen of willen) maken. Bonden hebben belang bij het verzekeren van hun leden, want het zijn argumenten bij de werving en binding en het op peil houden van de lonen. Er zijn ook gemeentes, die er eigen kassen op na houden of de vakbondskassen steun verlenen. Een deugdelijke landelijke voorziening bestaat evenwel niet. Daarom wordt in 1909 – na een korte recessie in 1907 – besloten tot het instellen van een commissie, die de opdracht krijgt na te gaan op welke wijze de werkloosheid het beste in kaart kan worden gebracht én om na te gaan welke rol de (rijks)overheid kan spelen bij het verlenen van steun aan de werklozen en aan het bestrijden en voorkomen van werkloosheid. Deze staatscommissie staat onder leiding van de liberale econoom M.W.F. Treub. Ook de vakcentrales nemen deel aan het werk van de commissie, die in juni 1914 zijn rapport uitbrengt. Bij nader inzien precies op tijd, want de sterk stijgende werkloosheid na het uitbreken van de oorlog doet het bestaande systeem wankelen. Treub, die inmiddels minister is geworden, treft op 22 augustus 1914 een noodmaatregel (de Noodregeling-Treub). Hij doet dat om te voorkomen dat ‘al hetgeen op het stuk van de werkloosheidsverzekering was opgebouwd’ ten onder zal gaan bij gebrek aan geld. De duur van uitkering wordt verlengd, zodat ook degenen die uitgetrokken zijn een uitkering blijven behouden. De wachttijd – de tijd, die men lid moet zijn van een bond alvorens in aanmerking te komen voor een uitkering – wordt verkort.
Naar een nationale werklozenkas
De Noodregeling heeft zeker positieve gevolgen, maar heeft ook nadelen. De regeling biedt een basis voor gemeentelijke ondersteuning van vakbondskassen, maar als een gemeentelijke kas ontbreekt, is er ook geen ondersteuning. Dat betekent dat alleen werklozen, die in een gemeente met een gemeentelijke werklozenkas wonen een uitkering kunnen krijgen. En in verreweg de meeste gemeenten bestaat geen kas – zij het dat het aantal kassen wel toeneemt in de eerste oorlogsmaanden. Daarom bepleit de vakbeweging dat werklozen die in gemeenten zonder kas wonen, toch een uitkering kan worden verstrekt. Dat leidt tot een circulaire van de minister gedateerd 15 december 1915, waarin hij de bonden met een nationale werklozenkas de mogelijkheid geeft om aan al hun leden een uitkering te verstrekken.
Na de aanvankelijk snelle stijging van de werkloosheid treedt een daling op. De economie herstelt zich blijkbaar van de eerste schrik van de oorlog, maar het herstel is niet van dien aard dat de werkloosheid geheel verdwijnt. Gedurende de oorlogsjaren zal de werkloosheid dan ook een probleem blijven, waarbij de oorzaken daarvan in de tijd verschuiven. Is het eerst paniek, later zijn het gebrek aan grondstoffen en de mogelijkheden om internationale handel te drijven, de oorzaak.
De noodzaak om te beschikken over een duurzaam stelsel van werkloosheidsverzekeringen blijft dan ook nadrukkelijk aanwezig. Eind 1916 wordt op basis van het advies van de staatscommissie het Werkloosheidsbesluit 1917 gepubliceerd. In dit besluit wordt een aantal principes vastgelegd, die tot in de jaren ’40 de basis zal vormen voor de werkloosheidsregeling in Nederland. Het besluit regelt dat een vakbondslid direct lid is van de aan de bond verbonden werklozenkas. Deze kas wordt financieel gesteund door de overheid. De werkloosheidsverzekering wordt uitgevoerd door de bonden, maar dat wordt materieel mogelijk gemaakt door de overheid, die vanaf 1917 dan ook toezicht houdt op het werk van de bonden. Om voor een ordelijke verantwoording te zorgen moeten de vakbonden een aparte administratie voor hun werklozenkas opzetten, terwijl de overheid controleert of iemand wel echt werkloos is. Een verplichte inschrijving bij de Arbeidsbeurs en het aanvaarden van passende arbeid vormen onderdeel van het toezicht.
De Noodregeling-Treub en het Werkloosheidbesluit 1917 zijn van belang voor werklozen, maar hebben ook positieve gevolgen voor de positie van de vakbeweging. Treub betrekt de vakcentrales van meet af aan bij zijn werk in de staatscommissie en later bij het tot stand brengen van de Noodregeling en het Besluit. Daardoor worden de bonden erkend als vertegenwoordigers van de arbeiders. Maar meer: het zijn hun kassen, die de werkloosheidsuitkering verzorgen, een uitkering die hoger is dan andere loonvervangende maatregelen. De bonden krijgen feitelijk een monopolie positie op het terrein van de werkloosheidsverzekering en dat heeft positieve gevolgen voor hun ledengroei. In de grafiek wordt dat geïllustreerd.
Piet Hazenbosch
Oktober 2018