VHV verzamelde in 40 jaar een groot aantal vakbondshistorische objecten

Vakbondshistorisch erfgoed en de VHV

De inventarisatie van het papieren en digitale FNV-erfgoed dat ondergebracht is bij het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG) was een mooie aanleiding om ook de omvangrijke en zeer diverse verzameling vakbondshistorische objecten die in de loop der jaren bij het IISG zijn ondergebracht, in kaart te brengen. 

Een groot deel van dit materiaal is vanaf 1983, het jaar waarin de VHV werd opgericht, door VHV-medewerkers en VHV-leden verzameld. Hun grote voorbeeld was Fred Roco, districtsbestuurder van de FNV. Roco had een onverzadigbare verzamelwoede. Rondom zijn bureau in zijn werkkamer in de Amsterdamse Vondelstraat had hij een burcht van vakbondsmateriaal opgetrokken. Het door Roco verzamelde materiaal omvatte onder meer handgeschreven archieven van ruim 20 afdelingen van verschillende bonden zoals die van de afdeling Zaanstreek van de Algemene Nederlandse Metaalbewerkersbond en van de Amsterdamse Politiebond; een grote hoeveelheid boeken en tijdschriften; ruim 25 vaandels en vlaggen waaronder een fraaie vlag van de in 1949 opgerichte afdeling Nieuwer-Amstel van de Algemene Bedrijfsgroepen Centrale. Zelfs de oorspronkelijke doos van deze bij de firma Andries de Jong aan de Amsterdamse Munt gemaakte vlag, zat er nog bij; en een grote diversiteit aan speldjes, bordspellen, contributieboekjes, geëmailleerde en aardewerk borden. 

 Het verzamelen is een ding. Maar wat doe je vervolgens met al dat materiaal? Waar breng je het onder? Wat is een goede manier om items te beschrijven en goed te ontsluiten waardoor het materiaal ook in catalogi is vastgelegd en vindbaar is? 

Ambitieuze plannen 

Het eerste nummer van de VHV-Nieuwsbrief, verschenen in mei 1988, bevatte een uitvoerige uiteenzetting over de ambitieuze plannen van de VHV om vakbondshistorisch erfgoed op een systematische wijze te verzamelen (acquireren), te selecteren en te beschrijven. Vanaf het begin werd een duidelijk onderscheid gemaakt naar materiaal soort of type document: 

• Objecten (realia) zoals gedenkborden, penningen, wandtegels, voorzittershamers, glas in lood ramen
• Archivalia zoals handgeschreven notulenboeken, brieven en boeken met aantekeningen
• Documentatiemateriaal zoals pamfletten, stickers en ander propagandamateriaal
• Literatuur zoals boeken, brochures, jaarverslagen en periodieken
• Beeld- en geluidsmateriaal zoals affiches, foto’s, oorkondes, prenten, schilderijen, films en grammofoonplaten

De categorie “digitaal materiaal” stond begin jaren ’80 nog in de kinderschoenen en kwam in het VHV-lijstje nog niet voor. 

Samenwerking 

Er waren al erfgoedinstellingen die actief waren met het verzamelen van vakbondshistorisch materiaal, de zogenoemde categorale erfgoedinstellingen: het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG, Amsterdam), het Katholiek Documentatiecentrum (KDC, Nijmegen) en het Sociaal-Historisch Centrum Limburg (SHCL) in Maastricht. Al snel onderkenden deze instellingen en de VHV de noodzaak om hun acquisitie activiteiten op elkaar af te stemmen, hetgeen resulteerde in een samenwerkingsovereenkomst die in 1985 tot stand kwam. De “collectie Roco” was een typisch voorbeeld van een grote samengestelde acquisitie die gelet op de aard van de inhoud het beste bij het IISG thuishoorde. In juli 1990 is de collectie overgedragen. 

Gedurende de jaren ’80 en ’90 was in de VHV-Nieuwsbrief geregeld de rubriek “Nieuwe Aanwinsten” te vinden. In het tweede nummer werd zelfs triomfantelijk gerapporteerd dat de VHV een eerste aankoop had gedaan: een eikenhouten spreekgestoelte van de Bond van RK Werklieden (1898-1928). Dit spreekgestoelte is inmiddels overgedragen aan het Katholiek Documentatie Centrum (KDC) in Nijmegen. Hetzelfde geldt voor ander rooms-katholiek vakbondsmateriaal zoals archieven en fotomateriaal.  

Met de taxi 

De rubriek Nieuwe Aanwinsten in de nieuwsbrief bevatte soms aandoenlijke acquisitie-verhalen zoals over de heer en mevrouw Helfrich die op een druilerige najaarsdag in 1990 helemaal met de trein vanuit Harderwijk naar Amsterdam waren gekomen met onder hun arm drie vaandels: een van de RK Bond van Transportarbeiders Afdeling Harlingen opgericht in 1921, een van de RK Werklieden Vereeniging St. Jozef Afdeling Harlingen opgericht in 1918 en een vaandel van het Kruisverbond (drankbestrijdersvereniging) Harlingen opgericht in 1904. Om geen onnodige  risico’s op beschadiging van de kwetsbare vaandels te lopen, namen ze een taxi naar het IISG, waar de VHV destijds kantoor hield.

Vakbondsmuseum 

De opening van het Nationaal Vakbondsmuseum op 1 mei 1991 vormde een extra boost voor het verzamelen van vakbondsmateriaal. In tentoonstellingen konden nu de kroonjuwelen van de vakbeweging zoals de vaandels en vlaggen in hun volle glorie worden vertoond.
Geregeld verschenen in de VHV-Nieuwsbrief oproepen aan de leden om bij hun thuis, bij familie, vrienden en bekenden of op het werk te kijken of er nog vakbondshistorisch waardevolle documenten of objecten waren, die bewaard zouden moeten blijven.

Meer dan 1000 treffers op de IISG website

Omdat het Vakbondsmuseum vanwege de beperkte ruimte geen depotruimte voor het opslaan van materiaal had, kwam veel materiaal direct of via het museum bij het IISG terecht. Een groot deel van dit materiaal is destijds beschreven en in de catalogus van het IISG opgenomen. Feitelijk gaat het daarbij om een bonte verzameling met als belangrijkste clusters: archieven, boeken, brochures en periodieken, objecten, geluids- en beeldmateriaal (posters en foto’s). Wat betreft de objecten moet men denken aan vaandels, vlaggen, voorzittershamers, gedenk-/jubileumborden, asbakken, collectebussen, kopjes en schotels, speldjes, buttons, spandoeken en stickers. Deze “deel-collectie” van de VHV is gemakkelijk terug te vinden in de IISG-catalogus. Wie op de IISG-website de zoekterm “ Vakbondshistorische Vereniging (Amsterdam)” (zonder aanhalingstekens) intikt, krijgt als resultaat meer dan 1000 treffers.

Inhaalslag 

Vanaf de jaren ’90 is het beeld over de herkomst van de vakbondshistorisch erfgoed bij het IISG steeds diffuser geworden. Materiaal kwam binnen via de VHV, via het museum en natuurlijk was er ook een onophoudelijke stroom die rechtstreeks liep via de bonden en de vakcentrales naar het IISG. Het ging vaak om grote, ongeordende boedels, waarvan de verwerking op zich liet wachten. 

In 2008 kwam er een onfortuinlijk, vroegtijdig einde aan het Nationaal Vakbondsmuseum. Hierdoor verdween een belangrijke bron voor de verwerving van vakbondshistorisch materiaal. Het is dan ook niet verwonderlijk dat in de catalogus van het IISG het aantal items met als ‘Collector Nationaal Vakbondsmuseum (Amsterdam)’ slechts 29 keer voor komt. 

Mede dankzij het in 2017 gestarte FNV Archief Project kwamen de erfgoedcollecties van de vakbeweging weer volop in de schijnwerpers te staan. Met betaalde krachten, maar zeker ook de inzet van vrijwilligers is de laatste jaren veel werk gemaakt van het schonen en selecteren van achterstallige, samengestelde boedels. Nu, enkele jaren later, kan de balans worden opgemaakt. In principe is nu al het vakbondshistorisch materiaal en dan met name de objecten nagenoeg allemaal geschoond (ontdubbeld), beschreven en via inventarissen in de IISG-catalogus ontsloten. 

 Op zoek naar materiaal is het goed om te bedenken dat niet alle items op een consequente manier zijn beschreven en is geordend waardoor items in meerdere collectie-onderdelen zijn te vinden. Feitelijk zijn er vier grote materiaal-clusters per bond en centrale: 1) objecten, 2) archieven 3) foto- en deels geluidsmateriaal en 4) publicaties. Maar items kunnen ook een zelfstandige plek in de catalogus hebben. 

Objectencollecties

Objectencollectie NVV-FNV 

In 2017 is een eerste selectie en lijst van 150 kleine objecten gemaakt door Jeroen van Emde Boas, die in 2023 werd uitgebreid tot de huidige collectie. De gehele collectie is door Kier Schuringa van een uitgebreide en gedetailleerde inventaris voorzien. De kleine objecten (394) zoals gedenkpenningen, actie- en propagandamateriaal en relatiegeschenken zijn geordend op vakbond c.q. vakcentrale; de grotere objecten (97) zoals sierborden (steen/keramiek/metaal/glas), een sierbeker, grote keramieken, schilderijen, plaquettes, tegeltableaus en bronzen bustes. De 12 grootste zijn gefotografeerd en zijn online zichtbaar bij de inventaris van deze NVV-FNV- collectie. 

Objectencollectie Diverse Bonden

De objectencollectie ‘Diverse Bonden’ bevat objecten van verschillende maar voornamelijk van militaire vakbonden, zoals ACOM en van de UNIE/BLHP. Bovendien zitten in deze collectie objecten afkomstig van Loebas Oosterbeek (1946-2003), in 1966 een van de oprichters en eerste voorzitter van de Vereniging van Dienstplichtige Militairen (VVDM). 

Objectencollectie CNV en aangesloten bonden

De objectencollectie CNV en aangesloten bonden omvat 16 objecten die door het Christelijk Nationaal Vakverbond (CNV) en voorloper NCB bij bijzondere gelegenheden, waaronder jubilea, zijn ontvangen. Schenkers zijn onder meer de Zwitserse vakbonden Christliche Holz- und Bauarbeiterverband der Schweizen Schweizerische Verband Evangelischer Arbeitnehmer (SVEA). Het merendeel van deze collectie bestaat uit circa 200 vooral kleinere objecten zoals pennen, stempels, aanstekers, lepeltjes en kaartspellen. Veel van deze objecten werden als reclame middel ingezet. De meeste objecten dateren uit de jaren ’70, ’80 en ’90. 

Audiovisuele collectie 

Een bijzondere categorie erfgoed vormt het audiovisuele materiaal. Ook dit soort materiaal is door de VHV verworven en ondergebracht bij het IISG. De belangrijkste onderdelen zijn: 

Audiocollectie interviews met vakbondsleden

In deze audiocollectie  interviews met onder meer S. Bonn, ex voorzitter ABB en ABVA, Amsterdam, over de tramstaking 1955, met C.H. den Butter, van de Transportbond over de Rijnvaartstaking in 1932 en met mevrouw Peypers, voor de Tweede Wereldoorlog werkzaam in het ANDB gebouw en vrouw van de toenmalige conciërge. 

Audiocollectie met vakbondsbestuurders

Tussen 1981 en 1989 heeft oud-FNV-medewerker Jan Varkevisser oud-vakbondsbestuurders en oud-kaderleden geïnterviewd. Ze zijn te beluisteren in deze audiocollectie. Het project was een samenwerking van de VHV en het IISG en had als doel persoonlijke ervaringen toe te voegen aan de vakbondsgeschiedenis. 42 oud-vakbondsbestuurders en oud-kaderleden vertellen over hun privé- en werkzame leven. De uitgeschreven interviews met deze vakbondsbestuurders zijn te vinden onder Collectie Interviewproject vakbondsbestuurders.

Collectie ‘Vakbondsgasten’ 

Twee video-interviews, getiteld “Vakbondsgasten“, gefilmd en geproduceerd door Jan Verhagen: met Hans Hubregtse (FNV over zijn tijd bij Howson Algraphy) en met voormalig CNV-voorzitter Arend van Wijngaarden.
Op het VHV-videokanaal telt de playlist ‘Vakbondsgasten‘ nog meer interviews dan de hierboven vermelde twee. Op het moment van verschijnen van dit artikel zijn het er een achttal.

Collectie 100 jaar Internationale Arbeids Organisatie (ILO) 

Zeven interviews gefilmd en gemonteerd door Jan Verhagen. De geïnterviewden zijn:

• Wim van Veelen (FNV-adviseur en lobbyist Veilig en Gezond werk): “ILO corrigeert Nederlandse overheid m.b.t.  Arbeidsinspectie : de klacht van de Nederlandse vakbeweging over het overheidsbeleid m.b.t. de Arbeidsinspectie / Inspectie SWZ (schending van ILO-verdragen)”;
• Dick de Graaf (coördinator Europees overleg cacao en chocola): “De cacaoketen : ketenaanpak voor decent work in de cacao industrie”;
• Kees Marges (gepensioneerd bestuurslid ITF en Vervoersbond FNV): “De ILO en technologische vernieuwingen bij havenwerk”;
• Sascha Meijer (vice-voorzitter Nautilus International): “Het Maritiem Arbeidsverdrag (MLC)”;
• Astrid Kaag (beleidsmedewerker Mondiaal FNV) en Willy Wagenmans (voormalig hoofd FNV Mondiaal): “Kinderarbeid”;
• Tom Etty (voormalig beleidsadviseur internationale zaken FNV): “Ratificatie en naleving van ILO verdragen: ratificeren, niet ratificeren en opzeggen van ILO verdragen door Nederland”;
• Annie van Wezel (voormalig beleidsadviseur internationale zaken FNV): “ILO en stakingsrecht”;

Alle zeven interviews zijn in de vorm van een  playlist  ook te bekijken op het VHV-videokanaal

Overige

VHV-Nieuwsbrief (op papier en digitaal) 

Tot 2012 publiceerde de VHV ‘op papier’. Vanaf 2012 verschijnt de Nieuwsbrief digitaal, en attendeert op recente via de VHV-website verschenen artikelen. Het IISG archiveert de Nieuwsbrieven, de Koninklijke Bibliotheek en webarchive.com archiveren de website.

VHV-archief Archief Vakbondshistorische Vereniging 

Het archief van de Vereniging en vervolgens Stichting VHV  is in 2005 door de Stichting VHV “Vrienden van de Historie van de Vakbeweging” aan het IISG in bewaring gegeven. In dit archief bevinden zich (ongeordend): stukken betreffende de NVV-Werkgroep Voorbereiding Vakbewegingsmuseum, 1975-1978, agenda’s en notulen van de vergaderingen van het bestuur en van de leden 1983-1989; stukken betreffende het oprichten van de Vakbondshistorische Vereniging en het Nationaal Vakbonds Museum, stukken betreffende het verzamelen van historisch vakbondsmateriaal en het organiseren van bijeenkomsten 1980-1994. In 2021 is het archief aangevuld met correspondentie en diverse stukken over onder meer de jubileumviering van de FNV in 2005, de Raad van Advies en de nieuwsbrief, 2005-2011. 

De toekomst 

De laatste jaren heeft de VHV vooral een bemiddelende rol gespeeld bij het onderbrengen van erfgoed bij de diverse instellingen als het IISG, het KDC of het Sociaal Historisch Centrum voor Limburg. Dank zij de collecties die nu goed zijn beschreven en ontsloten kan snel worden bekeken of erfgoed, dusdanig bijzonder of uniek is en of dit voor de eeuwigheid moet worden bewaard. Tijden veranderen, maar het zorg dragen voor het historisch erfgoed van de vakbeweging blijft onverminderd een zorg van alle tijden. Het selectief bewaren van het historisch erfgoed van de vakbeweging heeft er met de komst van het digitale tijdperk een nieuwe uitdaging bijgekregen. 

Jacques van Gerwen 

April 2024